صنعت نساجي يكي از هنر صنعتهاي اصيل ايراني است اما شايد نامدارترين شهر در زمينه صنعت نساجي در ايران شهر يزد باشد . چرا كه از گذشته هاي دور ترمه ها و پارچه هاي فاخر و دستمالهاي زيباي اين شهر از جاده ابريشم به تمام جهان فرستاده مي شده. جايگاه اين بافته های زيبا در ياد و خاطره نوستالژيك ما و شايد تمام ايران غير قابل انكار است .

اما نساجي سنتي يزد را به صورت عامیانه در يزد شعربافي مي گويد اما شعربافي چيست ؟

به مجموع مشاغل نساجي سنتي يزد از قبيل دارايي بافي ـ احرامي بافي ـ‌ ترمه بافي بافت دستمالهاي سنتي و شال و غيره را كه به وسيله دستگاه سنتي بافندگي بافته مي شود در يزد شعربافي اطلاق مي شود . اگر ما امروز شهر يزد را به خاطر خانه هاي گلي و بادگيرهاي زيبايش مي شناسيم قطعاً در گذشته اين شهر را به خاطر پارچه هاي زيبا و فاخرش مي شناختند . شهري كه از شرق تا غرب همه آوازه اين را داشتند از هند گرفته تا شمالي ترين شهرهاي دریای كاسپين از ترمه هايي بسيار زيبايي كه براي مردم كشميربافته مي شده تا كارخانه هايي نساجي كه در شمال ايران ساخته شدند همه وامدار هنر صنعتگران يزديند .

اما چه تعداد كارگاه صنعتگر پارچه باف يا شعرباف در يزد وجود داشته اند كه دامنه هنر خود را از شرق تا غرب جهان پراكنده كرده اند ؟

شعر بافی سنتی که با دستگاه سنتی پارچه بافی صورت می گیرد همکنون در یزد منسوخ شده واکثر صنعتگران با ماشین صنعتی مشغول کار می باشند.

بر طبق كتيبه و سنگ نوشته قديمي موجود در دهليز درب اهلي مسجدجامع در گذشته شغل اكثر مردم يزد یا شعربافي بوده است و يا مشاغلي در رابطه با آن مثل نخ ريسي و رنگرزي و تهيه ابريشم و غيره . در مورد انواع پارچه هاي توليدي توسط اين شعربافان اطلاعات ما بسيار كم است و احتمالاً در گذشته تعداد زيادي از انواع توليدات شعربافي وجود داشته است كه هم اكنون فراموش شده و غبار روزگار نام و یاد آنها را از اذهان زدوده است .

اما از انواع توليدات شعربافي كه هم اكنون موجود است مي توان موارد زير را نام برد .

زري بافي :

زري، نفيس ترين و افسانه ای ترين دست بافته منسوخ شده ايراني است كه در روزگار رونق و رواج خود شهرتي عالم گير داشته و هم اكنون نمونه هايي از آن زينت بخش موزه ها و ساير مراكز هنري ايران و ديگر كشورهاي جهان است . داراي سابقه اي طولاني از لحاظ بافت و توليد مي باشد . هر چند كه در تاريخ نساجي ايران زمان پيدايش زري ناپيداست ، ولي به طور اجمال از تاريخ و كتب قديمه چنين استنباط مي شود كه نخست در زمان هخامنشيان و سپس در زمان ساسانيان بافتن پرده ها و پارچه هاي زري رواج داشته وبرای تزئين كاخهاي سلاطين و كليساهاي جهان به كار مي رفته است . ضمن آنكه « هرودوت » و « اوستا » چيزي شبيه به زري را وصف كرده اند .

مركز عمده زري بافي ايران در گذشته يزد بوده است و از اين شهر به ديگر نقاط جهان صادر مي شده است .

این رشته هم اکنون در یزد منسوخ شده ودر حال حاضر کسی بدین رشته مشغول نمی باشد.

پرده بافي :

طبق انجام تحقيقات در استان يزد و بررسي كارگاههاي سنتي در استان در حال حاضر متأسفانه كارگاه پرده بافي فعالي در سطح استان وجود ندارد و ليكن تا چند سال پيش بافت پارچه پرده اي انجام مي گرفته است .

بافت پارچه پرده اي منحصراً در شهرستان يزد معمول و بافندگان اكثر مرد بوده اند . دستگاه بافندگي فرآورده مذكور چهاوردي بوده است .

این رشته هم اکنون در یزد منسوخ شده وهیچ صنعتگری در این رشته مشغول فعالیت نمی باشد.

رولحاف بافي :

رويه ي لحاف كلاً به وسيله دستگاه چهار وردي بافته مي شود ولي طي سالهاي اخير استفاده از نوعي دستگاه هفت وردي كه قادر به تهيه پارچه هايي با عرض 5/3 متر نيز مي باشد در بين بافندگان رواج يافته و به وسيله آن منسوجاتي توليد مي كنند كه در نوع خود منحصر به فرد است . از جمله افرادی که همکنون به این رشته مشغولند تنها باید از استاد محمد علی زنجیریان جمال آبادی نام برد.

شمدبافي :

شمد نوعي پارچه ابريشمي يا پنبه اي است كه معمولاً به عنوان روانداز در فصل تابستان استفاده مي شود .

این رشته در لیست رشته های صنایع دستی ثبت نشده است وهم اکنون� تنها به صورت بافت� ماشینی در یزد به آن پرداخته می شود .

چادر شب بافي :

چادر شب بافي يا كاربافي نوعي صنعت خانگي است كه بيشتر در شهرستان يزد ، اردكان و بخش زارچ تهيه ميگردد مردان و زنان در كنار كشاورزي به بافت چادر شب مشغول و بيشتر در ابعاد 200*200 سانتيمتر با طرح چهارخانه يا پيچازي تهيه مي شود و با رنگهاي مركب از نيلي ، قرمز ، زرد ، سبز و مشكي آميخته شده اكثراً به مصرف رختخواب پيچي مي رسد . هم اکنون� این رشته در یزد تنها به بافت ماشینی می باشد.

بافت دستمال :

كه سه نوع دستمال مي باشد :

* دستمال عشايري

* دستمال ابريشمي

* دستمال مرسريزه

تنها صنعتگر شناخته شده سنتی این رشته در حال حاضر سر کار خانم فاطمه جان کریم فخری می باشد این رشته جزء لیست رشته های ثبت شده صنایع دستی نمی باشد.

قناويز :

نوعي پارچه كه در سالهاي گذشته در يزد بافته مي شده است قناويز نام دارد كه متأسفانه در حال حاضر بافت آن ديگر انجام نمي شود .

احرامي بافي :

بافت پارچه اي به نام « احرامي » با تار و پور پنبه اي معمولاً در اندازه هاي 70*100 سانتيمتر و ديگري 90*120 سانتيمتر تهيه مي شود با عرض 70 سانتيمتر داراي 22 چله و با عرض 90 سانتيمتر داراي 28 چله است يك نفر بافنده مي تواند روزانه 4 عدد احرامي به ابعاد 70*100 سانتيمتر ببافد . اين نوع پارچه ها بيشتر مورد مصرف حجاج قرار ميگيرد . هم اکنون تنها خانواده خانم فاطمه دهقان نبادکی در یزد بدین رشته مشغول می باشد

ترمه بافي :

پارچه ترمه به پارچه ظريف و لطيفي اطلاق مي شود كه از دو سري نخ تار و پود كه با دست بافته شده باشد، به نحوي كه پود در پشت پارچه به صورت آزاد و تراكم پودي آن زياد باشد جنس آن از كرك و پشم يا ابريشم با طرحهاي اصيل و سنتي ايران است . نخستين مرحله بافت ترمه تهيه كردن مواد اوليه آن است . معمولاً ترمه از پشم و ابريشم مي بافند اما پشم سفيد رايج ترين پشمي است كه در بافت ترمه مورد استفاده قرار مي گيرد زيرا ميتوان آنرا با هر رنگي كه دلخواه است رنگ آميزي نمود پشم ترمه بايد مرغوب باشد و الياف بلندي داشته باشد كه گوسفندان ايران داراي پشمهاي نرم و محكم خوبي بوده و تا حدو زيادي براق و سفيد است و بهترين پشم گوسفند در ناحيه پهلوها ـ شكم ـ پشت گردن و سر و ساق پا قرار دارد و معمولاً اين پشمها براي بافت ترمه استفاده مي گردد . نحوه آماده كردن ـ ريسيدن و رنگرزي كردن و بافت پشم در قرن 16 ميلادي در ايران پيشرفت زيادي كرد . دوره شاه عباس صفوي را ميتوان دوران اوج و شكوفايي صنعت ترمه بافي عنوان كرد

انواع ترمه :

* ترمه چهرقدي

* ترمه شال راه راه

* ترمه اتابكي

* ترمه شال بندي

* ترمه شال محرمات

* ترمه كشميري

* ترمه زمردي

* ترمه اميری

* ترمه يزدي .

نكته آنكه ترمه كشميري نوع ترمه با نقش بته جقه است كه در يزد توليد شده و احتمالاً به خاطر بازار فروش مناسب در كشمير هند به ترمه كشميري معروف است ، در كتاب ترمه هاي ايران و هند چاپ فرهنگستان هنر تهران چندين نمونه از ترمه كشميري توليد خاندان رضايي يزدي كه در يزد توليد شده چاپ شده است .

از جمله افرادی که در یزد بدین رشته مبادرت می ورزند باید از� خانواده های ،رضایی،وحسینی،هاشمی ، سالاری نام برد وبغیه کارگاههای موجود به صورت نیمه صنعتی فعالیت می کنند.

دنداني بافي :

دنداني يا گل خورد با جامه زرتشتيان يزد نيز شهرت دارد و در حال حاضر به اين بافت اصيل كمتر توجه شده و داراي شيوه بافتي ظاهراً ساده اما پر زحمت مي باشد و براي توليد آن ابتدا گروههايي كوچك در پارچه زده مي شود و به همين جهت نقش اساسي و اصلي آن به صورت كلي ساده است ، معمولاً در اطراف آن يك رشته گل هاي هفت رنگ نيز توليد ميگردد كه داراي 4 ترنج 4 گوش به رنگ قهوه اي متمايل به سياه در وسط و در ميان ترنج نقوش مدور با شيوه دنداني و به رنگ سفيد آجري بافته مي شود و سرانجام در نوار قرمز و سياه با حاشيه گلهاي دنداني به صورت دايره هايي با خطوط حاشيه دار ، تركيب ساده ولي دلنشين را تكميل مي كند.

این رشته در یزد منسوخ شده است.

دارايي بافي :

پارچه هاي دارايي كه در سالهاي گذشته در يزد توليد مي گرديد تماماً از ابريشم طبيعي بوده و از رنگهاي سنتي و گياهي نيز استفاده مي شده ولي در حال حاضر از نخ ويسكوز براي تار و از ابريشم مصنوعي يا ويسكوز براي پود استفاده ميگرديد .

با نوع و شيوه بافت دارايي انواع پارچه جهت مصارف مختلفي همچون :‌ رولحافي ، بقچه سوزني و روميزي توليد ميگردد . با استمرار اين شيوه از سالها پيش و با پياده نمودن طرحها و نقشه هاي بيشماري و با پياده نمودن از ساده ترين تا پيچيده ترين و همچنين نقشهاي هندسي اين « هنر ـ صنعت » از نسلي به نسل ديگر انتقال يافته و هنوز هم از آن نام و نشاني به جاست . پارچه هاي دارايي را هيچگاه مانند هم نمي توان يافت و هر كدام نرمي و مواجي ويژه و مخصوص به خود را دارد كه آن را از انواع ديگر بافتهاي رنگين و كلافه اي ( باتيك ) متماميز مي سازد .از جمله افرادی که هم اکنون در یزد به این رشته مشغول می باشند باید از غضنفر ملک ثابت ، رمضان رضایی، شریف ترک،قدیر زاده ،مهر نیا نام برد .

در آخر جا دارد كه با ذكر اين مطلب گزارش را به پايان ببريم كه شعربافي يكي از هنر ـ صنعتهاي كهن ميهمانان است و جا دارد تحقيقي كامل و جامع در مورد آن صورت گيرد .

• نویسنده : یزد فردا
• منبع خبر : خبرگزاری فردا